Ράλλης Γκέκας, Δρ. Οικονομικών ΤΑ
Η σειρά αυτή των άρθρων παρουσιάζει τη διεθνή εμπειρία από την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης, έτσι όπως την κωδικοποίησε ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Αλληλοβοήθειας (ΟΟΣΑ).
Η κωδικοποίηση αυτή δεν περιορίστηκε στην περιγραφή των παρεμβάσεων που υλοποιήθηκαν από τα διάφορα κράτη, αλλά κατέληξε στην διατύπωση ενός μείγματος δέκα πολιτικών, για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης και των επιπτώσεων της.
Οι δέκα τύποι μέτρων που επεξεργάστηκε ο ΟΟΣΑ είναι:
1. Κάθετοι μηχανισμοί για την ενίσχυση της συντονισμένης αντίδρασης όλων των βαθμίδων διακυβέρνησης.
2. Οριζόντιοι μηχανισμοί συντονισμένης απόκρισης μεταξύ περιφερειών/δήμων/ κεντρικής κυβέρνησης και ελαχιστοποίηση των κινδύνων από την αποτυχία του συντονισμού.
3. Αντιμετώπιση του ασύμμετρου εδαφικού αντίκτυπου της κρίσης.
4. Ο βασικός ρόλος των κεντρικών κυβερνήσεων στην παρακολούθηση και τον σχεδιασμό διεξαγωγής των test.
5. Υποστήριξη ευάλωτων ομάδων.
6. Εκσυγχρονισμός και αποκέντρωση στη διαχείριση της δημόσιας υγείας.
7. Μείωση του οικονομικού/χρηματοοικονομικού αντίκτυπου στους ΟΤΑ.
8. Ενίσχυση της ευελιξίας της ΤΑ, δημιουργία νέων κανονιστικών πλαισίων.
9.Διαβαθμιδική συνεργασία για τη διαχείριση των οικονομικών/χρηματοοικονομικών επιπτώσεων στις επιχειρήσεις, τους εργαζομένους και τα νοικοκυριά.
10. Ενίσχυση των δημοσίων επενδύσεων σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης.
Στο πρώτο μέρος παρουσιάστηκαν οι τρεις πρώτες πολιτικές προτάσεις, όπως έχουν διατυπωθεί από τον ΟΟΣΑ. Το συμπέρασμα, που προέκυψε από τη διεθνή εμπειρία εφαρμογής των τριών αυτών πολιτικών, είναι η ανάγκη δημιουργίας και ενίσχυσης οριζόντιων και κάθετων θεσμών διαβαθμιδικής, διαδημοτικής και διαπεριφερειακής, συνεργασίας, όπως επίσης και η ανάγκη ενισχυμένης χρηματοδοτικής υποστήριξης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, για την αντιμετώπιση των ασύμμετρων επιπτώσεων της πανδημίας.
Στο άρθρο αυτό θα παρουσιαστούν οι επόμενες τέσσερις, προτεινόμενες από τον ΟΟΣΑ, πολιτικές και θα εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα, που θα μπορούσαν να προσφέρουν χρήσιμες πληροφορίες, στον διάλογο που έχει ήδη ξεκινήσει, σχετικά με τη συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της υγειονομικής, οικονομικής και αναπτυξιακής κρίσης.
Η τέταρτη πολιτική, που προτείνει ο ΟΟΣΑ και προκύπτει από τη διεθνή εμπειρία αντιμετώπισης της πανδημίας, είναι:
4. Ο βασικός ρόλος των κεντρικών κυβερνήσεων στην παρακολούθηση και τον σχεδιασμό διεξαγωγής των test.
Η έγκαιρη και έγκυρη συλλογή πληροφοριών από τις τοπικές αρχές είναι απαραίτητη για την ενημέρωση των υπευθύνων λήψης αποφάσεων, την υιοθέτηση κατάλληλων μέτρων, αλλά και την επικοινωνία με τους πολίτες. Σε περιόδους κρίσης, η ακριβής, με διαφάνεια, και έγκαιρη πληροφόρηση είναι απαραίτητη, για να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη, που αποτελεί προϋπόθεση για τη συμμόρφωση του πληθυσμού. Οι Δήμοι και οι Περιφέρειες, που μπόρεσαν να συλλέξουν μεγάλο πλήθος δεδομένων, και να ενεργοποιήσουν ψηφιακά εργαλεία είχαν διεθνώς, καλύτερη ικανότητα παρακολούθησης και περιορισμού της εξάπλωσης του κορωναϊού. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι πολιτικές αυτές, σε ορισμένες περιπτώσεις, προκαλούν ερωτήματα που συνδέονται με την προστασία της ιδιωτικότητας και την εμπιστευτικότητα. Ο ρόλος των κεντρικών κυβερνήσεων είναι να διασφαλίσουν τους οικονομικούς πόρους και το συντονισμό. Όμως, η πραγματική παροχή υπηρεσιών στο πεδίο, είναι ευθύνη των περιφερειακών και τοπικών αρχών.
Στον Καναδά, η παρακολούθηση των κρουσμάτων και τα test ενισχύονται συνεχώς μέσω της διαβαθμιδικής συνεργασίας. Τα διαδικτυακά εργαλεία ελέγχου χρησιμοποιούνται για να προσδιοριστεί ποιος πρέπει να ελεγχθεί. Η κυβέρνηση του Κεμπέκ, σε συνεργασία με άλλες επαρχιακές αρχές, έχουν σχεδιάσει ένα διαδικτυακό εργαλείο, στη μάχη ενάντια στο COVID-19. Ένα διαδραστικό και απλό ερωτηματολόγιο επιτρέπει σε άτομα που αναρωτιούνται εάν μία ενόχληση στο λαιμό ή ένας ελαφρύς πυρετός, σημαίνει ότι πρέπει να εξεταστούν για τον ιό ή όχι. Αρκετές άλλες υπηρεσίες δημόσιας υγείας, σε ολόκληρη τη χώρα, έχουν ήδη δημοσιεύσει παρόμοια εργαλεία στους ιστότοπούς τους.
Στην Φινλανδία, τα test κορωναϊού συγκεντρώθηκαν σε πέντε εργαστήρια του δημόσιου τομέα, τα οποία βρίσκονται σε τέσσερις κύριες πόλεις. Η διαχείριση αυτών των εργαστηρίων γίνεται από «υγειονομικές περιοχές» (διαδημοτικές μονάδες που είναι υπεύθυνες για περιφερειακά νοσοκομεία), πανεπιστήμια ή την κεντρική κυβέρνηση. Επιπλέον, τέσσερα άλλα περιφερειακά εργαστήρια έχουν την ικανότητα να πραγματοποιούν τα test.
Στην Ιταλία, ο έλεγχος και των 3.300 κατοίκων της πόλης Vò-Euganeo επέτρεψε το σχεδιασμό και την εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων περιορισμού, που τελικά σταμάτησε όλες τις νέες μολύνσεις. Το Vò-Euganeo ήταν μία από τις πρώτες εστίες κορωναϊού της Ιταλίας και η θέση του πρώτου θανάτου στις 22 Φεβρουαρίου. Η απόφαση να εξεταστούν όλοι οι κάτοικοι, ανεξαρτήτως από το εάν εμφάνισαν συμπτώματα, οδήγησε σε αποτελεσματική απομόνωση των κρουσμάτων και των επαφών τους. Με βάση την εμπειρία του Vò-Euganeo, η Περιφέρεια του Βένετο επέκτεινε τη χρήση των δοκιμών. Οι πολίτες εξετάζονται σε νοσοκομεία, αλλά και στα αυτοκίνητά και τα αποτελέσματα αποστέλλονται, μέσω email, εντός ωρών. Οι εμπειρίες της Λομβαρδίας και του Βένετο είναι διδακτικές. Αυτές οι δύο γειτονικές ιταλικές περιοχές ακολούθησαν δύο διαφορετικές στρατηγικές και είδαν διαφορετικά αποτελέσματα. Η Λομβαρδία έχει 10 εκατομμύρια ανθρώπους, και από τις 31 Μαρτίου καταγράφηκαν περίπου 43.000 κρούσματα COVID-19 και περίπου 7.200 θάνατοι. Το Βένετο φιλοξενεί 5 εκατομμύρια ανθρώπους, ακολούθησε μία πολύ πιο επιθετική πολιτική και έχει εντοπίσει μόνο 9.000 κρούσματα και λιγότερους από 480 θανάτους
Στην Κορέα, οι αρχές παρακολούθησαν τις κινήσεις των κρουσμάτων μέσω πληροφοριών τοποθεσίας κινητού τηλεφώνου, χρήσης πιστωτικών καρτών και δεδομένων των βίντεο CCTV. Στη συνέχεια, δημοσίευσαν εξαιρετικά λεπτομερείς καταλόγους σχετικά με το πού βρίσκονται. Τα μαζικά test ήταν επίσης η κύρια στρατηγική για την καταπολέμηση του κορωναϊού. Συγκεκριμένα κέντρα, για την καταπολέμηση της πανδημίας, ιδρύθηκαν στους ΟΤΑ για τη λήψη μέτρων περιορισμού και για τον συντονισμό των τοπικών δράσεων με τις κεντρικές αρχές. Οι τοπικές αρχές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία εγκαταστάσεων test στο δρόμο, ανταποκρινόμενες στην ανερχόμενη ζήτηση. Πολλοί Δήμοι, με επικεφαλής τον Goyang, δημιούργησαν “drive-thru” εξεταστικά τμήματα, όπου ιατρικό προσωπικό με προστατευτικά ρούχα λαμβάνει δείγματα από άτομα σε αυτοκίνητα. Η διαδικασία διαρκεί 15 λεπτά, κοστίζει λιγότερο από 20 USD και εξαλείφει την άμεση επαφή, καθώς τα δείγματα μπορούν να συλλεχθούν μέσω ενός ανοιχτού παραθύρου, επιτρέποντας στον οδηγό να παραμείνει στο όχημά του.
- Υποστήριξη ευάλωτων ομάδων
Ο COVID-19 επηρεάζει ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με χρόνιες ασθένειες, οι φτωχοί, οι άστεγοι, τα ανασφάλιστα νοικοκυριά και οι μετανάστες, περισσότερο από άλλες. Τοπικές και Περιφερειακές αρχές έχουν σημαντικές αρμοδιότητες στον τομέα των κοινωνικών υπηρεσιών. Οι ΟΤΑ έχουν αναλάβει προληπτικές πρωτοβουλίες για τη διαχείριση της έκτακτης ανάγκης και την υποστήριξη των ευάλωτων ομάδων. Οι περιοχές που έχουν πληγεί ιδιαίτερα χρειάζονται πρόσθετη υποστήριξη, από τις εθνικές κυβερνήσεις, για την επιτυχή εφαρμογή των απαραίτητων ενεργειών.
Στον Καναδά, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση διπλασίασε το πρόγραμμα Reaching Home, που παρέχει χρηματοδότηση για τους άστεγους. Οι επαρχίες, καθώς και οι Δήμοι, καθιερώνουν επίσης επείγουσα χρηματοδότηση μέσω οικογενειακών και κοινοτικών υπηρεσιών υποστήριξης. Επιπλέον, δημιουργείται ένα ταμείο ειδικά για την υποστήριξη των αυτόχθονων κοινοτήτων από την κρίση.
Στην Ιταλία, η κυβέρνηση ενέκρινε 4,3 δισεκατομμύρια ευρώ, που διατέθηκαν μέσω του Δημοτικού Ταμείου Αλληλεγγύης, με τη μορφή επιχορήγησης, προς τους Δήμους. Άλλα 400 εκατομμύρια ευρώ διατέθηκαν στους 8.000 Δήμους για την παροχή κουπονιών τροφίμων/αγορών σε άτομα που έχουν ανάγκη .
Το κοινωνικό όμως πρόβλημα δεν τελειώνει με το τέλος της πανδημίας, όποτε έρθει αυτό. Οι επιπτώσεις αναμένονται να είναι μεγαλύτερες και φυσικά να έχουν ευρύτερο χρονικό ορίζοντα. Οι προβλέψεις της World Bank για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ακραία φτώχεια είναι σχεδόν εφιαλτικές.
Στις περισσότερες χώρες η ΤΑ έχει την αρμοδιότητα των υπηρεσιών κοινωνικής αλληλεγγύης. Η πλούσια εμπειρία της, επαυξημένη από την πρόσφατη αντιμετώπιση της πανδημίας, θα πρέπει να την οδηγήσουν στο σχεδιασμό και την προετοιμασία Τοπικών Κοινωνικών Προγραμμάτων αντιμετώπισης των επιπτώσεων της πανδημίας. Παράλληλα, οι κεντρικές κυβερνήσεις θα πρέπει να προετοιμάζουν τα χρηματοδοτικά, οργανωτικά και θεσμικά μέσα, ώστε να διευκολύνουν την αποτελεσματική εφαρμογή των Τοπικών Κοινωνικών Παρεμβάσεων.
6. Εκσυγχρονισμός και αποκέντρωση στη διαχείριση της δημόσιας υγείας
Η αποκέντρωση στη διαχείριση της δημόσιας υγείας, δεν φαίνεται να είναι μονοσήμαντη. Πολλές χώρες έχουν υιοθετήσει νόμους περί καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, δίνοντας το δικαίωμα στις κεντρικές ή ομοσπονδιακές κυβερνήσεις να αναλάβουν κάποιες αρμοδιότητες της ΤΑ. Αντίθετα, σε ορισμένες χώρες έχουν αποφασίσει να αναθέσουν, τουλάχιστον προσωρινά ορισμένες πρόσθετες εξουσίες στους ΟΤΑ.
Στην Κίνα, στις αρχές Φεβρουαρίου, η κεντρική κυβέρνηση ενθάρρυνε τους ΟΤΑ να σχεδιάσουν τοπικά μέτρα σε επίπεδο νομού, αντί να εφαρμόσουν ένα σύνολο μέτρων σε ολόκληρη την Περιφέρεια. Σε όλη την ΤΑ (εκτός από τους δήμους-χωριά), έχει παραχωρηθεί η εξουσία να παρακάμπτουν την άμεση ανώτερη αρχή τους, σε περίπτωση μείζονος δημόσιας έκτακτης ανάγκης.
Στην Νορβηγία, παρά τα συντονιστικά μέτρα μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και των τοπικών αρχών, οι Δήμοι και οι επαρχίες έχουν την αρμοδιότητα να αποφασίζουν για μέτρα προστασίας των κατοίκων τους. Ωστόσο, η κυβέρνηση ανακοίνωσε πρόσφατα ότι, καθώς η κρίση έχει μετατραπεί από κρίση υγείας σε εθνική κρίση που καλύπτει όλους τους τομείς, το Υπουργείο Δικαιοσύνης και Διαχείρισης Έκτακτης Ανάγκης θα είναι υπεύθυνο για το συντονισμό διαχείρισης της κρίσης σε κυβερνητικό επίπεδο.
Στην Ελβετία, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση αξιολόγησε την κατάσταση ως «κατάσταση έκτακτης ανάγκης», γεγονός που επιτρέπει τη θέσπιση εθνικών μέτρων. Αυτό οδήγησε την ομοσπονδιακή κυβέρνηση να αναλάβει ορισμένες καντονικές αρμοδιότητες, για μια δεδομένη περίοδο, εναρμονίζοντας και τα 26 καντόνια.
Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου έχει εκχωρήσει εξουσίες έκτακτης ανάγκης και στα τέσσερα έθνη (Αγγλία, Βόρεια Ιρλανδία, Σκωτία και Ουαλία), για την αντιμετώπιση της εξάπλωσης του COVID-19 στην επικράτειά τους.
7. Μείωση του οικονομικού / χρηματοοικονομικού αντίκτυπου στους ΟΤΑ
Οι δαπάνες των ΟΤΑ αναμένεται να αυξηθούν βραχυπρόθεσμα, λόγω της έκτακτης ζήτησης υγειονομικών και κοινωνικών υπηρεσιών. Μεσοπρόθεσμα, οι δαπάνες της ΤΑ θα υποστούν έντονη πίεση από την αύξηση των κοινωνικών δαπανών και από την αναμενόμενη ανάγκη συμμετοχής σε σχέδια αποκατάστασης. Επίσης, οι ΟΤΑ αναμένεται να βιώσουν μια σημαντική μείωση των εσόδων τους, συμπεριλαμβανομένων των φορολογικών εσόδων και των ιδίων πόρων τους. Πολλές χώρες έχουν υιοθετήσει μέτρα για τη στήριξη της τοπικής δημόσιας χρηματοδότησης, ιδίως όσον αφορά στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και κοινωνικής προστασίας και υποστηρίζουν τις ΤΑ να συμμετέχουν σε προγράμματα οικονομικής ανάκαμψης, σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Στην Βραζιλία, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση ανακοίνωσε πακέτο μέτρων για πολιτείες και Δήμους ύψους 15,5 δισεκατομμυρίων ευρώ για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Η πληρωμή των χρεών των ΟΤΑ στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα ανασταλεί, ενώ θα διατεθούν κεφάλαια για την επαναδιαπραγμάτευση του χρέους της ΤΑ με τα τραπεζικά ιδρύματα. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα διαθέσει επίσης κεφάλαια σε ΟΤΑ για την υγεία και την κοινωνική βοήθεια.
Στον Καναδά, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση ανακοίνωσε αυξημένες επιχορηγήσεις για υπηρεσίες υγείας σε Επαρχίες και Περιφέρειες. Για να υποστηρίξει περαιτέρω την ετοιμότητα για τη δημόσια υγεία, η κυβέρνηση του Καναδά θα παρέχει 500 εκατομμύρια CAD σε Επαρχίες και Περιφέρειες για τις κρίσιμες ανάγκες του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης.
Στην Φινλανδία, η κύρια ευθύνη της υγειονομικής περίθαλψης ανήκει στην ΤΑ. Οι τοπικές αρχές έχουν υποχρέωση να είναι προετοιμασμένες για επιδημίες, ενώ παράλληλα τα τοπικά συμβούλια μπορούν να αναλάβουν οποιαδήποτε δράση στην περιοχή τους για την αντιμετώπιση τους. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι δεν θα υπάρξουν κενά χρηματοδότησης για τις τοπικές αρχές. Ένα από τα πρώτα ανακοινωθέντα μέτρα είναι η αύξηση του δημοτικού ποσοστού των εσόδων της ΤΑ από τους Φόρους Εισοδήματος Νομικών Προσώπων.
Στην Γαλλία, το Κοινοβούλιο ενέκρινε ένα «νομοσχέδιο έκτακτης ανάγκης», για να εξασφαλίσει τη δημοσιονομική και οικονομική συνέχεια της ΤΑ. Επιτρέπει στους ΟΤΑ να παρεκκλίνουν από τον κανόνα δαπανών που εγκρίθηκε το 2018, ο οποίος περιορίζει την αύξηση των λειτουργικών δαπανών τους στο 1,2%. Ο στόχος είναι να τους βοηθήσουν να δεσμεύσουν τους απαραίτητους επείγοντες πόρους για να βοηθήσουν τον πληθυσμό ή να υποστηρίξουν επιχειρήσεις, που διαφορετικά θα υπερέβαιναν το μέγιστο όριο δαπανών που ορίζεται στη σύμβασή τους.
Στο Ισραήλ, στο πλαίσιο του πακέτου οικονομικής ανάκαμψης, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι η πληρωμή του φόρου του δημοτικού συμβουλίου θα αναβληθεί, αλλά και ότι θα δοθεί οικονομική βοήθεια σε αδύναμες τοπικές κυβερνήσεις.
Στην Ισπανία, οι τοπικές κυβερνήσεις επιτρέπεται να διαθέσουν έως 300 εκατομμύρια ευρώ, από το πλεόνασμα του 2019, για τη χρηματοδότηση της οικονομικής βοήθειας και κάθε παροχής πρωτοβάθμιας περίθαλψης και φροντίδας, που διαχειρίζονται οι κοινωνικές υπηρεσίες. Σε περιφερειακό επίπεδο, το «σχέδιο σοκ», που παρουσίασε η κυβέρνηση περιλαμβάνει διάφορα μέτρα, για να παράσχει στις Αυτόνομες Κοινότητες (AC) περισσότερους πόρους για την καταπολέμηση του κορωναϊού και τον μετριασμό των οικονομικών επιπτώσεων της έκτακτης ανάγκης.
Συμπέρασμα
Από τις τέσσερις αυτές πολιτικές, που προτείνονται από τον ΟΟΣΑ, ως γενικό συμπέρασμα προκύπτει η αναγκαιότητα για θεσμική, οργανωτική, χρηματοδοτική θωράκιση της ΤΑ.
Υπάρχει όμως ένα σημείο που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τη χώρα μας και την ΤΑ. Οι κοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας, σύμφωνα με τις προβλέψεις των διεθνών οργανισμών, αναμένεται να είναι πολύ μεγάλες. Σε μία χώρα που προσπαθεί να συνέλθει από μία πολυετή οικονομική και δημοσιονομική κρίση οι προβλέψεις αυτές θα πρέπει να ληφθούν πολύ σοβαρά υπόψη.
Σε προηγούμενο άρθρο είχε επισημανθεί ότι οι επιπτώσεις της πανδημίας θα είναι μεγαλύτερες σε τουριστικές χώρες και σε αυτές με μεγάλα δημοσιονομικά προβλήματα. Ο ΟΟΣΑ δημοσίευσε πρόσφατα τις προβλέψεις του για την εξέλιξη του δημοσιονομικού χρέους στα κράτη- μέλη του.
Από το παραπάνω γράφημα παρατηρούμε ότι το δημοσιονομικό χρέος της χώρας μας στην καλύτερη περίπτωση θα πλησιάσει, το 2021, το 200% του ΑΕΠ και στην χειρότερη θα το ξεπεράσει.
Με βάση τις παραπάνω προβλέψεις, τι πρέπει να κάνει η ΤΑ, ιδιαίτερα στον κοινωνικό τομέα;
Να προετοιμάσει Τοπικά Κοινωνικά Προγράμματα αντιμετώπισης των επιπτώσεων τη πανδημίας.
Η Κυβέρνηση;
Η Κεντρική Κυβέρνηση να φροντίσει ώστε τα προγράμματα αυτά να εφαρμοστούν στο ακέραιο και αποτελεσματικά. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να υποστηρίξει τους ΟΤΑ ενισχύοντας τους με χρηματοδοτικούς και ανθρώπινους, πόρους. Η περαιτέρω ενίσχυση του Προγράμματος «Α. Τρίτσης», μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ), θα είναι ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση και θα συνάδει με την Ευρωπαϊκή εμπειρία που παρουσιάζεται στο επόμενο άρθρο.
Κυβέρνηση, Δήμοι και Περιφέρειες θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να αναπτύξουν συντονισμένες πρωτοβουλίες, ώστε οι όποιοι πόροι του Ταμείου Ανασυγκρότησης να κατανεμηθούν με βάση τις πραγματικές ανάγκες και να αξιοποιηθούν αποτελεσματικά και με διαφάνεια.
Για περισσότερα:
- Ράλλης Γκέκας (2020), Η διεθνής εμπειρία από την αντιμετώπιση της πανδημίας, τις επιπτώσεις της και τον ρόλο της ΤΑ – Μέτρα και πολιτικές. Localit https://www.localit.gr/site/archives/202719
- OECD (2020), Focus on public funding in healthcare, https://www.oecd.org/health/Publicfunding-of-health-care-Brief-2020.pdf.
- OECD. (2020). The territorial impact of COVID-19: managing the crisis across levels of government. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities (CFE), 3 April 2020
- OECD. (2020). Cities Policy Responses. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities (CFE), 13 May 2020
- Ράλλης Γκέκας (2020), Οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας στην ΤΑ και πολιτικές συμβολής στην ανάκαμψη Localit https://www.localit.gr/site/archives/202068